BIOCULTURAL PROTOCOL
2010
morago ga ge re ba thuŝitŝe, s arena re le dingaka tŝa setŝo ke go thuŝa le go holofela gore
ba tlo re leboga ka se sengwe.
Ka ntle le go alafa malwetŝwi, go na mediro ye mengwe ya setŝo yeo re phetelago batho go
ya ka go fapafana ga di nyakwa tŝa bona. Re kopanya maloko a setŝhaba le badimo ba bona
ka di tsela tŝe fapanego bjalo ka;Ge lesea le lla kudu ka setŝo ba re le llela go thewa leina.
Bjalo ka ngaka re ka kgopelwa gore re phete modiro wa go rea lesea leo leina,Re fa batho
maele le go ba kgothatsa ge ba e na le mathata,re phetha mediro ya hlwekiŝo go thuŝa go
leleka meoya ye mebe e hlaselago batho,re kgona gape le go thuŝa le go lemoŝa batho ge ba
e na le pitŝo ya badimo ya gore ba swanetŝe go ba ngaka ya setŝo,re hlahla gape dingaka tŝe
empsha tŝa setŝo,re dira gape le llebolo la setŝo le go fetiŝetŝa tsebo ye re na go le yona ya
setŝo go setŝhaba sa rena sa ka moso.
Tŝohle tŝe di boletŝwego di thuŝa go netefatŝa seemo se se botse sa tŝa maphelo
setŝhabeng, le go hlohleletŝa go boloka setŝo sa rena le phediŝanommogo setŝhabeng
Rena le bohwa bja tsebo ya setŝo sa rena
O mongwe le o mongwe w arena o hweditŝe pitŝo ya go ba ngaka ya setŝo a ba a rutwa ke
dinaka tŝe dingwe le go ithuta mmogo le dingaka tŝe dingwe tŝa setŝo. Re humana tsebo ya
rena ka ditsela tŝe di latelago tŝe nne: Re hwetŝa tsebo go tŝwa go ba barutiŝi le ba eletŝi
ba rena, re ithomela tsebo go ya ka mo filwego ka gona, re hwetŝa tsebo go tŝwa go
dingaka tŝwa go dingaka tŝe dingwe, re fiwa tsebo ke badimo ba rena mo ditorong. Le ge
re ena le tsebo e tee o mongwe le o mongwe wa rena o na le lefapha leo o na le tsebo kudu
ka lona. Ka tsela yeo tsebo ya rena ya swana ka gore e tŝwa badimong b arena ebile ka
moka rena le maloka a go itshwarela yona. Ge re fetiŝetŝa tsebo y arena pele ka ntle gago
tsebiŝa badimo ba rena le dingakammogo ka rena re tla galefiŝia badimo b arena gomme ra
senya le go tŝhilafatŝa tsebo yeo re na go le yona. Re ka abelana ka tsebo ya rena ge feela
re latela meloa ya setŝo yeo e beilwego maelana le go dira go loka setŝhabeng gape le
hwetŝwa kabelo go ditsenwa tŝeo dihwetŝagalago gotŝwa tsebong y arena ya setŝo. Re
hlobaetŝwa ke tahlegelo ya tsebo ya setŝo ye e ŝetŝego e bile gona entle le go tsebagatŝa
mothopo wa tsebo yeo le go abelana ditsenwa tŝe di hwetŝagalago ka lebaka la tsebo yeo ta
setŝo.
Re kopantsha setŝhaba sa rena le pharologano ya hlago re ŝomiŝa setŝo sa rena.
Bontŝi bja dihlare tŝa kalafo di kgobaketŝwa gotŝwa ditulong tŝa rena, ka tsela yeo setŝhaba
se kgona go bona kgomagano ya pharologano ya hlago, tŝa maphelo setŝhabeng le bophelo
bja tŝatŝi ka tŝatŝi bja setŝhaba.
Tsela yeo re rwalelago dihlare tŝa kalafo tikologong ya rena e eletŝwa ke melao ya setŝo
yeo e hlohleletŝago go ŝomiŝa di diriŝwa tŝa rena tŝa hlago ka pabalelo re gopola setŝhaba
sa ka meso. Go fa mohlala ka se, pele re ka rwalela dihlare re thoma ka go botŝiŝa badimo
pele le go kgonthiŝiŝa gore dihlare tŝeo re di rwalelago di tla kgona go tŝwela pele di phela
le go phediŝa balwetŝwi bao re ba alafago ka tŝona. Ka morago gage re kgobakeditŝe
mahlare le mamalamati a sehlare re tŝhela mobu godimo ga medu ya sehlare go se
tŝhireletŝa gore se tŝwelepele se phela. Dihlare tŝa rena re di kgobaketŝa go ya ka sehla, ge
go rwalelwa sehlare ka sehla se se foŝagetŝego go ka ba le ditla morago tŝe di ŝiiŝago
setŝhabeng bjalo ka komello. Ka lebaka la gore re rwalela dihlare ge feela di nyakega, re
kgona go rwalela dihlare tŝa rena gabotse ntle le go senya goba go rwalela go fetiŝa ka mo
go hlokagalago.
Re tŝhireletŝa pharologano ya hlago ka tsela tŝe di fapanego:re hlokomediŝa gore a go be le
mmolo wa hlaga le gore bao ba rwalelago dihlare ka go senya ba a emiŝwa go dirwa
TRADITIONAL HEALTH PRACTITIONERS OF BUSHBUCKRDIGE
page 7