Jul-10BIOCULTURAL PROTOCOL
Jul. 12
ndhavuko ni mafambiselo ya xikaya ni tindlela to kuma mpfumelelo ku sungula ni ku teka
xiboho xa swipimelo swo hundzisela, swi ta titshega hi muxaka wa mutirhisi. Hi xikombiso:
Mathwasana lawa ma lavaka ku va vatshunguri (tin’nanga): hi lava ku pfuna
wun’wana na wun’wana loyi a lavaka ku va thwasana ra vutshunguri bya ndhavuko.
Lava va lavaka ku va mathwasana va fanele ku endla malulamiselo ni un’wana wa
hina ku lulamisa ndlela yo dyondza naswona va fanele ku yi hakelela.
Vatshunguri (tin’nanga) lava humaka etindhawini tin’wana lava tihlanganisaka ni
wun’wana na wun’wana wa hina ku kuma mahungu yo karhi va fanele ku
kongomisiwa eka Komiti yo Fambisa leyi nga ta lulamisa ku vulavurisana ni muganga
ni ku tivisa va le hansi ku voha leswaku vutivi byi nga fanela ku aviwa naswona hi
mikhuva wihi.
Vavalangi va le swikolweni swa le henhla va fanele ku kombela mpfumelelo eka
Komiti yo Fambisa ku fikelela vutivi bya hina bya ndhavuko kumbe mirhi ya
ndhavuko. Hi ta lava, hi ku ya hi fambiselo ra BASS Amendment Regulations, ku
vona papila ro huma eka Ndzawulo ya Mati ni Timhaka ta Mbango (DWEA) leri vulaka
leswaku va nga endla vulavisisi. Komiti yo Fambisa yi ta nghena nhlengeletano yo
kola mahungu ku tiyisisa mindzelekano ya ndzavisiso lowu nga ta endliwa. Loko
Komiti yi kume timhaka leti, hi ku ya hi milawu ya ndhavuko, ku vulavurisana ni
miganga ni ku vutisa va le hansi ku boha leswaku vutivi byi avelaniwa naswona hi
mikhuva wihi. Loko pfumelelo wu va kona, ku ta va na xipimelo xa leswaku
mpfumelelo wun’wana wu nga ha laveka loko xikongomelo xa ndzavisiso xi cinca ni
loko mbuyelo wa kona wu nga katsi mali, ku katsa ni leswaku hina hi vini va vutivi
lebyi xidzi. Ntirhisano wun’wana na wun’wana na hina wu fanele ku ku va erivaleni.
Vavalangi va Mabindzo va Mirhi va amukeleka ku tihlanganisa na hina. Va fanele
ku kombela mpfumelelo eka Komiti yo Fambisa ku kota ku fikelela vutivi bya
ndhavuko. Hi ku ya hi Bio-prospecting, Access and Benefit Sharing Regulations,
tikhampani ta vavalangi va mabindzo va murhi ti fanele ku hi nyika
mahungu/timhaka hinkwato leti fambelanaka ni ku tirhisiwa ka vutivi kumbe murhi
wa ndhavuko. Loko Komiti yi kume timhaka leti, hi ku ya hi milawu ya ndhavuko, ku
vulavurisana ni miganga ni ku vutisa va le hansi ku boha leswaku vutivi byi
avelaniwa naswona hi mikhuva yihi. Sweswo swi ta vumba ku sungula ka tindlela to
vulavurisana ni tikhampani ni ku vumba ntwanano wo avelana mbuyelo ni ntwanano
wo hundzisela swilo. Mbuyelo wu nga ha va hi mali ni/ kumbe wu nga vi hi mali.
Hi rhamba Ndzawulo ya Timhaka ta Mati ni Mbango ni Ndzawulo ya Sayense ni Thekinoloji
ku hi endzela leswaku hi ta burisana hi tindlela to va pfuna eka minongono ya vona yo
fikelela ni ku avelana mbuyelo ni nongolonoko wa Murimi ku ya eka Muendli wa Mirhi ya
xilungu. Hi rhamba ni Vufambisi bya Timhaka ta Vuendzi ni Mitanga ya Mpumalanga ni
Nongonoko wa Nhluvukiso wa Miganga ya le Makaya ku tihlanganisa na hina eku antswiseni
ko twisisa swilaveko swa hina ni leswi hi nga swi nyikelaka eku simekeni hi vun’we ka ku
hlayisa ni ku simeka tiprojeke to antswisa vutomi bya vanhu. Hi twisisa leswaku ku hlangana
ka mintlawa yo hambana hambana etimhakeni leti i swa nkoka eku antswiseni ka xiyimo xa
sweswi.
Ku rhamba ku vulavurisana ka tindhawu leti hi tshamaka eka
tona
Ku va hi lulamisa ku langutiwa hi tihlo ro ntswuka hi mintirho ya hina, hi rhamba mintlawa
leyi landzelaka ya kwala migangeni ku tihlanganisa na hina, hi burisana hi ku nghenisa ka
hina xandla eka vutomi bya vaaka-tiko va ka hina: varhangeri va ndhavuko, swiyenge swa
vuthsunguri bya kwala migangeni, minhlangano ya tipolitiki ni vangheni va tikereke.