BIOCULTURAL PROTOCOL
2010
vanhu ku va va hi nyika mali, hikowalaho hi titshege hi ku swi endla swi suka embilwini ni
ku tlheriselana vunene.
Ni loko hi tshungula mavabyi ya xilungu (ya ximanguva
lawa), hi endla mintirho yin’wana ya ndhavuko ni ya
nkoka emigangeni. Hi hlanganisa vaaka-tiko ni mikwembu
ya vona hi tindlela to hambana hambana, ku katsa ku
pfuna ndyangu loko n’wana a rilela vito, ku khutaza ni ku
nyikela switsundzuxo, ku hlongola mimoya yo biha hi ku
endla ntirho wo basisa, ni ku hlahluva ku tiva loko munhu
a vitaniwa hi va le hansi kuva a endla ntirho wa vun’nga.
Hi dyondzisa ntirho wo tshungula eka mathwasana, ku
yimbisa, xisweswo hi hundzisela vutivi ni ndhavukoeka
rixaka leri landzelaka.
Hinkwaswo leswi nga laha henhla swi nghenisa xandla eka rihanyo lerinene ra vaaka-tiko,
swi aka vurhangeri ni mahanyelo lamanene ni ku kurisa ndhavuko.
Hi na mfuwo wa vutivi bya ndhavuko
Un’wana na un’wana wa hi hina u vitaniwile ku va n’nga (mutshunguri) naswona u thwasile
ni ku dyondza ni tin’nga tin’wana. Hi kuma vutivi hi tindlela ta mune litikulu: hi
dyondzisiwa hi magovela ya, emilorhweni hi lorha hi amukela vutivi bya va le hansi lebyi
hundziseriwaka eka rixaka hinkwarho, hina vutivi bya hina naswona hi kuma vutivi eka
tin’nga kulorhi. Loko hi ri karhi hi avelana vutivi byin’we, byo tala, un’wana ni un’wana wa
hina u na vutivi byo karhi. Hikokwalaho vutivi bya hina hi karhi wun’we byi ta hi le ka va le
hansi, vutvi lebyi tolovelekeke naswona byi va byi ri bya munhu hi xiyexe. Loko hi nyikela
vutivi bya hina eka van’wana hi nga rhanganga hi tivisa va le hansi ni tin’nga kulorhi, hi ta
hlundzukisa va le hansi naswona hi ta onha ku hlawuleka ka vutivi bya hina lebyi
tolovelekeke. Hi nga avelana vutivi bya hina, kambe ntsena endzhaku ko vutisisa ni ku va hi
vuyeriwa hi ku avelana ka vutivi lebyi. Ha vilela hi ku lahleka ka vutivi lebyi nga kona,
naswona hi mikarhi yo tala a xi tivi xihlovo xa byona naswona ku hava mbuyelo.
Hi hlanganisa vaaka-tiko va ka hina hi ku tirhisa ndhavuko ku ya eka swilo leswi
hanyaka hi ku hambana hambana.
Mirhi yo tala ya hina yi kumeka etindhawini leti hi hanyaka eka tona, hi minkarhi yo tala
etindhawini leti tirhisiwaka hi vanhu hinkwavo emigangeni ya hina. Leswi swi endla leswaku
hi tiva ku hlangana exikarhi ka leswi hanyaka, vutomi bya hina ni rihanyo ra vaaka-tiko
emigangeni ya hina.
Ku cela ka hina misinya ya murhi swi kongomisiwa hi vumoya bya hina naswona swi
lawuriwa hi milawu ya ndhavuko leyi hlohletelaka ku tirhisa kahle ka ntumbuluko. Hi
xikombiso, hi kombela va le hansi loko hi cela murhi ku tiyisekisa leswaku murhi wu ta tirha
kahle, ni ku tshemba leswaku i matluka kumbe mahanti lamaphaphiweke hi tindlela leti nga
ta tiyisa ku hanya ka nsinya ni ku horisa xigulana. Leswi swi vula leswaku hi phapha mahanti
yo karhi, hi hundla matluka ma nga ri manganyi ya nsinya, hi seletela timitsu ta nsinya
endzhaku ko ceka leswi hi swi lavaka. Naswona hi na milawu leyi yelanaka ni tinguva leti hi
nga celaka minsinya yo hambana hambana, leswi minkarhi yin’wana, loko swi nga
endliwanga kahle, swi nga tisa ndzukano tanihi ku arisa mpfula. Tanihi leswi hi celaka
murhi ku wu tirhisa swa nkarhi wolowo, a hi celi murhi wo tala, hi cela murhi wutsongo hi
ku hambana hambana ka wona. Leswi swi sivela ku cela murhi ku tlula mpimo.
Hi sirhelela leswi hanyaka hi ku hambana hambana ka swona hi tindlela tin’wana, tanihi ku
sivela rintswa ni ku arisa ku ceriwa ka murhi hi ‘vahloti va mirhi’. Milawu ni tindlela leti to
cela murhi hi ndlela ya kahle swa hundziseriwa eka mathwasana ya hina, swi kurisa vutivi
bya ndhavuko etimhakeni ta vutshunguri.
TRADITIONAL HEALTH PRACTITIONERS OF BUSHBUCKRDIGE
page 13