BIOCULTURAL PROTOCOL
2010
hina swi fanele swi langutisiwa naswona ku fanele ku antswisiwa ku fikelela tindhawu leti
sirheleriweka (mintanga ya swiharhi).
Hi lava ku tirha ni vurhangeri (vuhosi) bya ndhavuko leswaku hi antswisa ku lawula ku
ceriwa ku murhi hi vahloto va murhi. Ku cela ka vona murhi ku tlula mpimo ku fanele ku
lawuriwa hi ndlela yo antswa handle ka swona ku ta va ku ri hava misinya ya murhi leyi hi
nga ta yi cela emigangeni ya hina. Hi lava ku kumisisa mukhuva lowu hi nga ta kota ku
hunguta ku onheteriwa ka mbangu lowu onhiwaka hi vaceli va murhi, hi ku dyondzisa vanhu
kumbe hi ku simeka vulawuri bya kwala migangeni.
Tanihi leswi hi basiseriwa hi maendlelo yo fikelela misinya ya le Marieskop, hi lava ku va hi
tiviwa hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla ni Vutshevi (DAFF) tanihileswi ha timbirhi ti
nghenisaka xandla eku ku vuyeriweni hi swilo leswi hanyaka swa ndhawu leyi ni ku va hi
tirhisana ni Ndzawulo ku simeka fambiselo leri nga ta olovisa ku fikelela ka hina murhi
ehansi ka fambiselo ra yona. Hi rhamba DAFF ku sungula ndlela yo vumba ntirhisano wa
xinghana, ni ku lavisisa ku tumbuluxa ndhawu yo hlayisa ni ku hluvukisa misinya ya murhi
eMarieskop leswaku ku andzisiwa ku byariwa ka misinya ya nkoka swinene ya murhi.
Naswona hi lava ku kambisisa ndlela yo phindha ku tumbuluxa tindhawu leti nga humelela
kahle to kurisela kona misinya, ni ku kuma nseketelo wa Komiti ya K2C Biosphere eka
tiprojeke leti fanaka eminkarhini leyi taka. Hi ehleketa ku sungula bulo ni vurhangeri bya
ndhavuko swin’we na Vufambisi bya Timhaka ta Vuendzi ni Mitanga ya Swiharhi ya
Mpumalanga (MTPA) ku vona leswaku kumbe hi nga van a misava leyi hi yi vekelaka tlhelo
ku fikelela xikongomelo lexi.
Hi rhamba: Komiti ya K2C Biosphere na MTPA ku tirhisana na hina eku laveni ka tindhawu
tin’wana leti hi nga ti fikelelaka kumbe leti nga vekeriwaka etlhelo hi xikongomelo xo
hlayisa ni ku tirhisa misinya ya murhi.
Hi rhamba ni Ndzawulo ya Rihanyo ni Nhluvukiso wa Mahanyelo ku va yi hatlisisa ku hi
tsarisa ximfumu leswaku hi kota ku vehela makhadi lama hi tivisaka tanihi vatshungurhi va
ndhavuko. Hi titwa onge loko hi tiveka etikweni hinkarho swi ta hi pfuna ku langutana ni
mintlhontlho ya kwala hi hanyaka kona.
Ku sirhelela ni ku avelana vutivi nya ndhavuko: ku xixima ku
rhanga munhu a kuma mfumelelo
Ku tiyisisa leswaku vutivi bya hina bya ndhavuko byi sirheleriwile, hi lava vanhu lava lavaka
ku fikelela vutivi bya hina leswaku va va hansi ka nawu ximfumo wa ndhavuko ni xikaya
lowu lawulaka ma hundziselo ya vutivi bya ndhavuko. Hi tirhisa nawu wa xintu ni xikaya ku
veka swipimelo swo avelana vutivi.
Nawu wa nxitu/ ntolovelo: nawu-nsinya wa xandla-famba xandla-vuya wu titshege hi
nawu wa ndhavuko wo hundzisela vutivi, hi fanele ku fundza va le hansi ni ku tekela
enhlokweni swirho swin’wana swa miganga ya hina swa Vatshunguri va Xintu loko hi
vulavula hi ku avelana vitivi bya hina.
Nawu wa xikaya: ha ti tiva tinfanelo ta hina ehansi ka National Environmental:
Biodiversity Act (2004) na Bioprospecting, Access and Benefit Sharing (BASS) Regulation
(2004) naswona hi ta lava vatirhisi lava nawu ni vulawuri byi va khumbaka leswaku va
landzelela milawu leyi hi laha ku heleleke.
Ku kuma mpfumelelo ku sungula: Mpfumelelo wun’wana na wun’wana wu ta titshega hi
ku tirhisa ni ku fikelela vutivi byo tirhisa swilo leswi hanyaka endzeni ka milawu wa hina wa
TRADITIONAL HEALTH PRACTITIONERS OF BUSHBUCKRDIGE
page 15